فاطمه فاطمه است (کتاب)

فاطمه فاطمه است، کتابی به زبان فارسی که متن پیاده‌شده و تصحیح‌شده سخنرانی علی شریعتی (۱۳۱۲-۱۳۵۶ش)، نویسنده و جامعه‌شناس شیعه، در حسینیه ارشاد است. این کتاب به زبان‌های عربی، انگلیسی، فرانسه و اندونزیایی ترجمه شده و علاوه بر چاپ فارسی آن به صورت مستقل، در کتاب «زن» از مجموعه آثار شریعتی نیز به همراه چند اثر دیگر چاپ شده است.

مقالات بسیاری با نگاه جامعه‌شناختی و اسلامی و شیعی درباره کتاب نوشته شده و حتی برخی کتاب‌ها و مقالات، با الهام از متن یا عنوان این کتاب، چاپ و منتشر شده است.

شریعتی در این کتاب، مخاطب خود را زنانی می‌داند که به دنبال الگوگیری از شخصیت حضرت زهرا (س) هستند. او توجه بیش از اندازه به بیان کرامات و بی‌توجهی به درس‌آموزی از فاطمه(ع) را مورد انتقاد قرار داده است.

کتاب فاطمه فاطمه است، اولین بار در سال ۱۳۵۰ش منتشر شد.

اطلاعات کلی

کتاب «فاطمه فاطمه است»، متن منتشر شده یکی از سخنرانی‌های علی شریعتی در ۱۴ تیر ۱۳۵۰ش در حسینیه ارشاد بوده و در سال ۱۳۵۰ شمسی، پس از تصحیح شریعتی در ۲۱۶ صفحه چاپ شد.

این کتاب علاوه بر آنکه الهام‌بخش انتشار نوشته‌ها و حتی کتاب‌هایی بوده است، در مقالات متعدد هم مورد توجه و کنکاش محققان قرار گرفته و از دیدگاه‌های مختلف جامعه‌شناسی، مطالعات زنان، و رویکردهای دینی و مذهبی مورد تحلیل قرار گرفته است.

کتاب «فاطمه فاطمه است» علی شریعتی، موضوع برگزاری مسابقات کتابخوانی و جشنواره‌های فرهنگی هنری هم بوده است.

محتوای کتاب

شریعتی در مقدمه «فاطمه فاطمه است»، مخاطب خود را زنانی دانسته که نه در قالب‌های سنتی قدیم مانده‌اند و نه قالب‌های وارداتی جدید را پذیرفته‌اند و می‌خواهند خود را بسازند و نیازمند الگو هستند. به گفته شریعتی، شخصیت حضرت فاطمه (س)، پاسخی به پرسش‌های این دسته از زنان است.شریعتی هم چنین در مقدمه کتابش ادعا کرده که تکیه اساسی‌اش در تحقیق این اثربر اسناد کهن تاریخی است و در مسائل اعتقادی و قاطع تشیع مآخذ اهل سنت را انتخاب کرده زیرا به باور وی تشیعی که ازمنابع اهل تسنن برآید از نظر علمی وتاریخی تردید ناپذیر است.

او در ابتدا، ناشناخته ماندن چهره واقعی حضرت فاطمه (س)، و توجه بیش از اندازه به تعظیم و تجلیل و بیان کرامات را مورد انتقاد قرار داده و تاکید می‌کند که درباره آنچه باید از فاطمه آموخت، هیچ سخنی گفته نشده است. شریعتی در ادامه کتاب، با بیان نکاتی درباره دینداری عوام، دین سطحی و دین ناشی از احساسات، مسئولیت عالمان در معرفی صحیح دین را مورد تاکید قرار می‌دهد.

شریعتی از اواسط کتاب، نکاتی درباره نظام قبیله‌ای عربی و نقش زن در آن بیان می‌کند که در آن وجدان جامعه قبایلی عرب، همه ارزش‌های انسانی را مختص پسر می‌داند و دختر را فاقد هر گونه فضیلت و اصالت بشری می‌شمرد. سپس به جایگاه حضرت زهرا (س) می‌پردازد که در چنین جامعه‌ای که ننگ دختر بودن را تنها زنده به گور کردنش پاک می‌کرد، وارث همه مفاخر خاندانش می‌شود. شریعتی سپس درباره رابطه ویژه پیامبر با دخترش، و جایگاه حساس و خطیر او پس از درگذشت پیامبر سخن می‌گوید.

مشهورترین بخش کتاب

یکی از فرازهای «فاطمه فاطمه است» که عنوان کتاب هم از آن برداشته شده، به وفور در نشریات و کتاب‌ها بازنشر شده است:

خواستم از «بوسوئه» تقلید کنم؛ خطیب نامور فرانسه که روزی در مجلسی با حضور لویی، از مریم سخن می‌گفت. گفت ۱۷۰۰ سال است که همه سخنوران عالم درباره مریم داد سخن داده‌اند. ۱۷۰۰ سال است که همه فیلسوفان و متفکران ملت‌ها در شرق و غرب، ارزش‌های مریم را بیان کرده‌اند. ۱۷۰۰ سال است که همه هنرمندان، چهره‌نگاران، پیکره‌سازان بشر، در نشان دادن سیما و حالات مریم، هنرمندی‌های اعجازگر کرده‌اند. اما مجموعه گفته‌ها و اندیشه‌ها و کوشش‌ها و هنرمندی‌های همه در طول این قرن‌های بسیار، به اندازه این یک کلمه نتوانسته‌اند عظمت‌های مریم را بازگویند؛ که «مریم مادر عیسی است».

و من خواستم با چنین شیوه‌ای از فاطمه بگویم. باز درماندم. خواستم بگویم فاطمه دختر خدیجه بزرگ است. دیدم که فاطمه نیست. خواستم بگویم که فاطمه، دختر محمد(ص) است. دیدم که فاطمه نیست. خواستم بگویم که فاطمه همسر علی است. دیدم که فاطمه نیست. خواستم بگویم که فاطمه مادر حسنین است. دیدم که فاطمه نیست. خواستم بگویم که فاطمه مادر زینب است. باز دیدم که فاطمه نیست. نه! اینها همه هست و این همه فاطمه نیست. فاطمه، فاطمه است.

چاپ‌های مختلف

کتاب «فاطمه فاطمه است»، ابتدا در سال ۱۳۵۰ از سوی انتشارات حسینیه ارشاد چاپ شده، و پس از آن بارها از سوی نشرهای مختلف، منتشر شده است. این کتاب علاوه بر انتشارات حسینیه ارشاد، در انتشارات محمد، شبدیز، نگاه امروز، مهر صفا، ایران جوان، سلمان، قلم، سپیده‌باوران، و غیره چاپ شده است.

«فاطمه فاطمه است»، علاوه بر چاپ در یک مجلد مستقل، بارها در کتاب «زن»، جلد ۲۱ از مجموعه آثار علی شریعتی هم به چاپ رسیده است. کتاب «زن»، علاوه بر «فاطمه فاطمه است»، حاوی سه بخش دیگر با عناوین «انتظار عصر حاضر از زن مسلمان»، «سمینار زن»، و «حجاب» است.

علاوه بر چاپ‌های پیش‌گفته، «گلچینی از فاطمه فاطمه است»، با مقدمه پرویز خرسند، در سال ۱۳۸۶ و ۱۳۸۷ چاپ و منتشر شد.

ترجمه به زبان‌های دیکر

کتاب فاطمه فاطمه است، علاوه بر زبان فارسی، به زبان‌های مختلفی ترجمه و چاپ شده است:

• Fatima Is Fatima: زبان انگلیسی با ترجمه لاله بختیار، از سوی بنیاد شریعتی در ایران و در سال ۱۳۶۰ش.
• فاطمة هي فاطمة: زبان عربی، با ترجمه هاجر القحطانی، از سوی انتشارات دارالامیر للثقافة والعلوم در بیروت لبنان، در بهار ۱۳۵۷. چاپ دوم این کتاب در تابستان ۱۳۸۶ش در بیروت منتشر شده است. ترجمه دیگری از این کتاب به زبان عربی توسط سعید علی و از سوی انتشارات حسینیه ارشاد چاپ شده است.
• Fatimah az-Zahra: زبان اندونزیایی، با ترجمه یایاسان فاطمه، در اسفند ۱۳۷۹ش.
• fatima est fatima l'ideal universel feminin: زبان فرانسه، از سوی انتشارات البُراق (Albouraq)، در بهار ۱۳۸۸ش چاپ شده است.

پانویس‌

منابع

• احمدپور،‌ ح، «آری، هنوز هم فاطمه فاطمه است»، در روزنامه اطلاعات، ۴ دی ۱۳۷۳ش، ص ۶.
• آیرملو، رضا، زن و اسلام دکتر شریعتی: کندوکاوی در کتاب فاطمه فاطمه است، سوئد، خیام، ۱۹۹۶م (۱۳۷۵ش).
• پویان، زهرا، «فاطمه فاطمه است»، در ماهنامه فرهنگ و تعاون، تیر ۱۳۸۵، ش ۴۱.
• سراج‌زاده، سید حسین؛ غلامرضاکاشی، محمدجواد؛ هلالی ستوده، مینا، «گفتمان جامعه پاک...»، در فصلنامه مطالعات فرهنگی و ارتباطات، بهار ۱۳۹۱ش.
• شریعتی، علی، فاطمه فاطمه است، تهران، انتشارات حسینیه ارشاد، ۱۳۵۰ش.
• شهیدیان، «دشواری‌های نگارش تاریخ زنان در ایران...»، در ایران‌نامه، زمستان ۱۳۷۲، ش ۴۵.
• مهریزی، مهدی، «رویکردهای مذهبی در تاریخ معاصر ایران به زن»، در آینه پژوهش، فروردین و اردیبهشت ۱۳۸۴، ش ۹۱.